autor: dr Ewa Dahlig; Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk

Na mapie nizinnych regionów muzycznych Polski Małopolska Północna wyróżnia się jako istne "zagłębie" muzyki ludowej, jeszcze dziś w znacznym stopniu oddającej stan zachowania tradycji z końca ubiegłego stulecia. Można przyjąć, że geograficznie region ten odpowiada obszarowi dawnego województwa kieleckiego, a wyznaczają go naturalne granice przebiegające wzdłuż rzek: Pilicy na północy i zachodzie, Wisły na wschodzie i Szreniawy na południu.

Mimo wyraźnych cech wspólnych całemu obszarowi Małopolski Północnej, kultura ludowa tego regionu nie jest w pełni homogeniczna. Na jej obraz rzutują przede wszystkim dwa ośrodki: radomsko-opoczyński na północy i świętokrzyski w części południowo-wschodniej. Ukształtowanie terenu sprzyjało przenikaniu wpływów regionów sąsiednich, zwłaszcza zaś Mazowsza od północy, Lubelskiego od wschodu i Krakowskiego od południa. Być może właśnie różnorodności owych oddziaływań zawdzięcza północna część Małopolski wyjątkową witalność i bogactwo swojej muzyki ludowej, zwłaszcza instrumentalnej, która - mimo nieuchronnych zmian spowodowanych upływem czasu - przetrwała do dziś w swoim naturalnym kontekście, nie stymulowana żadnymi lokalnymi działaniami na większą skalę.

O muzycznej specyfice tego regionu decydują przede wszystkim rytmy mazurkowe, obecne pod postacią wokalnych przyśpiewek i wyrosłych z nich instrumentalnych utworów tanecznych. Przyśpiewki, stanowiące najważniejszy element repertuaru śpiewaczego szeroko pojętej Kielecczyzny, są to krótkie, jednozwrotkowe formy tekstowe, zestawiane ze sobą w sposób podyktowany potrzebami chwili i luźno tylko powiązane z określonymi melodiami. Te ostatnie, łącznie z wersjami wokalnymi lub niezależnie od nich, występują na terenie całej Małopolski Północnej jako instrumentalne mazury (Radomskie), podróżne, drogowe (pas zachodni, wzdłuż Pilicy), chłopy (rejon Gór Świętokrzyskich), wędrówce, światówki, powiśloki (położony wzdłuż zachodniego brzegu Wisły pas Powiśla), obery starodawne (obszary zachodnio-południowe). Te trójmiarowe melodie, oparte zazwyczaj na tzw. skalach modalnych, złożone są z dwu krótkich części nazywanych kolanami. Pierwsze kolano wykonywane jest z reguły dwukrotnie, drugie natomiast muzyk powtarza wielokrotnie, często poddając je wariacyjnym zmianom. Najważniejszym zjawiskiem wykonawczym jest obecna zarówno w śpiewie jak i w muzyce instrumentalnej maniera tempo rubato, polegająca na swobodnym przesuwaniu akcentów i wartości rytmicznych w ramach taktu i prowadząca do zacierania granicy między pulsem trój- i dwumiarowym. Do najpopularniejszych tańców dwumiarowych należą polki, a w ciążącej ku krakowskiemu części połudnoiwo-zachodniej - także krakowiaki. Podczas tradycyjnych zabaw wiejskich tańce łączono często w cykle, budowane na zasadzie kontrastu tempa i metrum albo też złożone z tańców jednorodnych. Zmiany, jakie po II wojnie światowej zaszły w ludowej praktyce muzycznej regionu, wyraźnie zachwiały proporcje repertuaru na rzecz form złożonych z większej ilości kolan, odchodzących od tonalności modalnej ku harmonice funkcyjnej.

            Składy kapel obejmują zestawy od najprostszych, dwuosobowych, tworzonych przez skrzypce i bębenek jednostronny z brzękadłami (typowe zwłaszcza dla Radomskiego) poprzez trzyosobowe, z basami i bębnem, aż do dużych zespołów nowszej proweniencji, rozbudowanych o akordeony, względnie instrumenty dęte (trąbka, klarnet). W Radomskiem popularność zdobyły ponadto harmonie pedałowe. Nie ulega jednak wątpliwości, że w tradycyjnej praktyce muzycznej najważniejszą postacią był skrzypek: to on dobierał sobie innych muzyków i kierował działalnością kapeli. W najstarszych typach zespołów skrzypce były jedynym instrumentem melodycznym: muzyk grał melodię, urozmaicając ją w miarę swych umiejętności bogatą ornamentacją i typowym dla ludowej gry skrzypcowej potrącaniem pustych strun, których dźwięki wspierały i wypełniały brzmienie cichego zazwyczaj, bo domowym przemysłem sporządzonego instrumentu. Poszerzenie składu kapel o drugiego skrzypka wiązało się z podziałem funkcji: lepszy z instrumentalistów, prymista, wykonywał melodię, natomiast drugi (zazwyczaj początkujący), sekundzista, ograniczał się do rytmicznego akompaniamentu wykonywanego bądź na pustych strunach, bądź też w harmonicznie dobieranych dwudźwiękach.

            Jak cała kultura ludowa, tak i tradycja muzyczna Małopolski Północnej sterowana była przez dwa naturalne cykle: kalendarzowy, wyznaczany porami roku oraz rodzinny, odpowiadający fazom ludzkiego życia. Najważniejszym wydarzeniem cyklu rodzinnego, a być może i punktem kulminacyjnym ludowej praktyki muzycznej w ogóle, było wesele, stanowiące najpoważniejszy sprawdzian dla muzyków. W ginącej tradycji ludowej wesele najdłużej zachowało swoje tradycyjne oblicze, chroniąc przed zapomnieniem zarówno wokalny repertuar obrzędowy, jak i - przede wszystkim - do dziś żywotną muzykę taneczną.

Podyskutuj o tym artykule na forum