autor: dr Ewa Dahlig; Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk
Na mapie nizinnych regionów muzycznych Polski Małopolska
Północna wyróżnia się jako istne "zagłębie" muzyki ludowej, jeszcze
dziś w znacznym stopniu oddającej stan zachowania tradycji z końca ubiegłego
stulecia. Można przyjąć, że geograficznie region ten odpowiada obszarowi
dawnego województwa kieleckiego, a wyznaczają go naturalne granice przebiegające
wzdłuż rzek: Pilicy na północy i zachodzie, Wisły na wschodzie i Szreniawy
na południu.
Mimo wyraźnych cech wspólnych całemu obszarowi
Małopolski Północnej, kultura ludowa tego regionu nie jest w pełni
homogeniczna. Na jej obraz rzutują przede wszystkim dwa ośrodki:
radomsko-opoczyński na północy i świętokrzyski w części południowo-wschodniej.
Ukształtowanie terenu sprzyjało przenikaniu wpływów regionów sąsiednich,
zwłaszcza zaś Mazowsza od północy, Lubelskiego od wschodu i Krakowskiego od
południa. Być może właśnie różnorodności owych oddziaływań zawdzięcza
północna część Małopolski wyjątkową witalność i bogactwo swojej muzyki
ludowej, zwłaszcza instrumentalnej, która - mimo nieuchronnych zmian
spowodowanych upływem czasu - przetrwała do dziś w swoim naturalnym kontekście,
nie stymulowana żadnymi lokalnymi działaniami na większą skalę.
O muzycznej specyfice tego regionu decydują
przede wszystkim rytmy mazurkowe, obecne pod postacią wokalnych przyśpiewek i
wyrosłych z nich instrumentalnych utworów tanecznych. Przyśpiewki, stanowiące
najważniejszy element repertuaru śpiewaczego szeroko pojętej Kielecczyzny, są
to krótkie, jednozwrotkowe formy tekstowe, zestawiane ze sobą w sposób
podyktowany potrzebami chwili i luźno tylko powiązane z określonymi
melodiami. Te ostatnie, łącznie z wersjami wokalnymi lub niezależnie od nich,
występują na terenie całej Małopolski Północnej jako instrumentalne mazury
(Radomskie), podróżne, drogowe (pas zachodni, wzdłuż Pilicy), chłopy (rejon
Gór Świętokrzyskich), wędrówce, światówki, powiśloki (położony wzdłuż
zachodniego brzegu Wisły pas Powiśla), obery starodawne (obszary zachodnio-południowe).
Te trójmiarowe melodie, oparte zazwyczaj na tzw. skalach modalnych, złożone są
z dwu krótkich części nazywanych kolanami. Pierwsze kolano wykonywane jest z
reguły dwukrotnie, drugie natomiast muzyk powtarza wielokrotnie, często poddając
je wariacyjnym zmianom. Najważniejszym zjawiskiem wykonawczym jest obecna zarówno
w śpiewie jak i w muzyce instrumentalnej maniera tempo rubato, polegająca
na swobodnym przesuwaniu akcentów i wartości rytmicznych w ramach taktu i
prowadząca do zacierania granicy między pulsem trój- i dwumiarowym. Do
najpopularniejszych tańców dwumiarowych należą polki, a w ciążącej ku
krakowskiemu części połudnoiwo-zachodniej - także krakowiaki. Podczas
tradycyjnych zabaw wiejskich tańce łączono często w cykle, budowane na
zasadzie kontrastu tempa i metrum albo też złożone z tańców jednorodnych.
Zmiany, jakie po II wojnie światowej zaszły w ludowej praktyce muzycznej
regionu, wyraźnie zachwiały proporcje repertuaru na rzecz form złożonych z
większej ilości kolan, odchodzących od tonalności modalnej ku harmonice
funkcyjnej.
Składy kapel obejmują zestawy od najprostszych, dwuosobowych,
tworzonych przez skrzypce i bębenek jednostronny z brzękadłami (typowe zwłaszcza
dla Radomskiego) poprzez trzyosobowe, z basami i bębnem, aż do dużych zespołów
nowszej proweniencji, rozbudowanych o akordeony, względnie instrumenty dęte
(trąbka, klarnet). W Radomskiem popularność zdobyły ponadto harmonie pedałowe.
Nie ulega jednak wątpliwości, że w tradycyjnej praktyce muzycznej najważniejszą
postacią był skrzypek: to on dobierał sobie innych muzyków i kierował działalnością
kapeli. W najstarszych typach zespołów skrzypce były jedynym instrumentem
melodycznym: muzyk grał melodię, urozmaicając ją w miarę swych umiejętności
bogatą ornamentacją i typowym dla ludowej gry skrzypcowej potrącaniem pustych
strun, których dźwięki wspierały i wypełniały brzmienie cichego zazwyczaj,
bo domowym przemysłem sporządzonego instrumentu. Poszerzenie składu kapel o
drugiego skrzypka wiązało się z podziałem funkcji: lepszy z instrumentalistów,
prymista, wykonywał melodię, natomiast drugi (zazwyczaj początkujący),
sekundzista, ograniczał się do rytmicznego akompaniamentu wykonywanego bądź
na pustych strunach, bądź też w harmonicznie dobieranych dwudźwiękach.
Jak cała kultura ludowa, tak i tradycja muzyczna Małopolski Północnej
sterowana była przez dwa naturalne cykle: kalendarzowy, wyznaczany porami roku
oraz rodzinny, odpowiadający fazom ludzkiego życia. Najważniejszym
wydarzeniem cyklu rodzinnego, a być może i punktem kulminacyjnym ludowej
praktyki muzycznej w ogóle, było wesele, stanowiące najpoważniejszy
sprawdzian dla muzyków. W ginącej tradycji ludowej wesele najdłużej zachowało
swoje tradycyjne oblicze, chroniąc przed zapomnieniem zarówno wokalny
repertuar obrzędowy, jak i - przede wszystkim - do dziś żywotną muzykę
taneczną.
Podyskutuj o tym artykule na forum